Een Voorjaarsnota gaat normaal gesproken vooral over geld. Maar mede door de coronacrisis gaat deze Voorjaarsnota ook nadrukkelijk over onze maatschappij en maatschappelijke waarden. We zien en voelen allemaal de gevolgen van de coronacrisis: in de familie- en vriendenkring, in de zorg en in de economie, in het straatbeeld en op campings. We werken thuis en vrijwel volledig online, geen feest op Koningsdag, onze koning die tijdens de nationale Herdenking op 4 mei op een lege Dam spreekt en vrijwel alleen corona gerelateerde berichten in de krant en op het nieuws. Evenementen als kermissen, het 275-jarig bestaan van de Ulftse schutterijen, Huntenpop en Hootchie Koe die niet doorgaan. Eén ding komt hier evident in naar voren: gezondheid staat onomstotelijk op plaats één. Alles wijkt voor die ene waarde.
Het coronavirus maakt dit allemaal heel zichtbaar. Sterker nog, het krijgt een gezicht. Artsen en verpleegkundigen in beschermende pakken, plexiglas bij supermarkten en het eigen gemeentehuis, muzikanten die voor verpleeghuizen staan om de inwoners een hart onder de riem te steken, het Praothok bij De Meulenbeek van Azora en de linten op de markten om de 1,5 metermaatschappij vorm te geven.
Tegelijkertijd ontstaan er vele mooie initiatieven met een ongekende creativiteit. We zijn in staat samen bijzondere dingen te doen: van het opzetten van verschillende hulpapps/websites met bijvoorbeeld uitlaat- of bezorgservice, tot het organiseren van straatbingo en van het bellen van eenzame ouderen tot het maken van een erehaag voor een overledene. Dit raakt waarden als maatschappelijke betrokkenheid, sociale contacten, welzijn. We ontdekken juist nu ook hoe mooi onze eigen achtertuin en de Achterhoek is. Hoe goed we het eigenlijk hebben met de ruimte, groen, gemeenschapszin en zorg voor elkaar.
In onze huidige samenleving is het economisch perspectief één van de belangrijkste pijlers. Maar onze welvaart en welzijn bestaat uit meer dan vooral werk en inkomen. Dat komt met deze crisis steeds manifester naar voren. Juist nu zijn de vitale beroepen vanuit de overheidssector (gezondheidszorg, politie) van evident belang om de crisis het hoofd te bieden. Terwijl dit tot voor kort niet de meeste aandacht of grootste prioriteit had.
En dat in tijden van hoogconjunctuur, de huizenprijzen die door het dak gingen en er meer werk was dan ooit te voren. In Oude IJsselstreek groeide de werkgelegenheid in de periode 2009-2019 bijvoorbeeld met 5,1% en in Varsseveld zelfs met 29,5%. Het was de tijd waarin multinationals meer ruimte en voordelen kregen. Nu ontstaat er bijvoorbeeld discussie over staatssteun aan grote bedrijven. Het rijmt voor veel mensen moeilijk met de grote winsten van afgelopen jaren en de beperkte inzet van dergelijke bedrijven aan duurzaamheid en behoud van werkgelegenheid.
BREDER PERSPECTIEF
Deze geluiden bevestigen een al langer gevoel van onbehagen. Vragen blijven bestaan over de verdeling van welvaart en rijkdom, de negatieve extremen van de globalisering, (on)zekerheden op de arbeidsmarkt, zorg en ondersteuning, de rolverdeling tussen overheid en markt, veiligheid, energie en grondstoffen, milieu en klimaat. Het gaat kortom om waarden en brede welvaart. De coronacrisis maakt dit vraagstuk rondom brede welvaart alleen maar zichtbaarder.
Terwijl de overheid zich de laatste jaren verder terugtrok, wordt er nu naar de overheid gekeken voor oplossingen. De rol van de overheid is juist nu van belang, er wordt om perspectief en duidelijkheid gevraagd. Er is behoefte aan leiderschap en zingeving. De Rijksoverheid zet alles op alles om de economie en de werkgelegenheid te beschermen. Dat gaat met een andere begrotingsdiscipline dan degene die jarenlang gehandhaafd werd, ook tijdens de Eurocrisis van een paar jaar geleden. De urgentie van de coronacrisis maakt alles anders. En wel zo anders, dat het begrotingstekort oploopt tot een historische recordhoogte. Vanuit het huidige paradigma om te proberen te behouden en terug te krijgen wat we hadden.
We bevinden ons daarom in een bijzonder tijdperk waarin we de kans hebben om het paradigma echt te verschuiven. Door vanuit kansen te denken en afwegingen te maken vanuit de brede welvaart met al haar dimensies en niet vanuit één of enkele waarden. Om niet opnieuw relatief eenzijdig in te zetten op economische groei, maar naar evenwicht te streven tussen al die belangrijke waarden. Een evenwicht waarin ook ruimte is voor milieu, gezondheid en welbevinden.
BOUWSTENEN
Deze ontwikkelingen geven ons de kans om ook in onze gemeente keuzes te maken die aansluiten bij dit bredere perspectief. Zodat we zo goed mogelijk uit deze crisis komen, waarbij we toegroeien naar een duurzaam en toekomstbestendig model. In balans, waarbij we aan de ene kant het welzijn en welbevinden van de mensen (de vloer) en aan de andere kant wat de aarde aan kan (het plafond) beschermen.
Dat vraagt om lef. We doen wat we geloven dat moet gebeuren en als dat nodig is zetten we daarvoor een stap buiten onze comfort zone. Want alleen met lef kan er gebouwd worden aan de toekomst.
Niet geheel toevallig is dat ook de titel van het Coalitieprogramma. In het Coalitieprogramma en de afgelopen begrotingen hebben we een aantal opgaven benoemd en daarbij al een aantal stappen gezet om in verbinding de programma’s en opgaven integraal aan te vliegen. Waarbij inmiddels al een aantal bouwstenen staan om dingen echt anders te doen.
Het Coalitieprogramma met haar acht opgaven, de programma’s waar vanuit we de opgaven realiseren, alsook onze visie en missie en besturingsfilosofie geven het raamwerk. We geven hier uitvoering aan door te werken vanuit een duidelijk waarom en waartoe; we staan ergens voor. Daarbij werken we steeds vanuit de bedoeling en van buiten naar binnen. In verbinding en samenhang, waarbij we onze keuzes maken vanuit de afwegingsdriehoek geld, maatschappelijk effect en regels. Dit lukt niet zomaar, maar vraagt om een écht andere manier van werken.
De visies en lijnen die we de afgelopen jaren hebben ingezet, laten deze verandering steeds beter zien. En zij worden steeds manifester door wat er nu gebeurt. Het Sociaal Domein is het duidelijkste voorbeeld hiervan: door te normaliseren, voorkomen en samenwerken/innoveren, brengen we zichtbaar de verandering teweeg. En deze crisis bevestigt voor ons, dat we op de goede weg zijn en dit door moeten zetten. Dat we wat in het sociaal domein gebeurt, ook breder in alle domeinen willen doortrekken.
BREDE WELVAART1
De coronacrisis leert ons wat de belangrijke waarden zijn in onze samenleving. De elf dimensies van brede welvaart illustreren naar ons idee deze waarden op een duidelijke manier. Deze dimensies zijn geen nieuwe indeling, maar maken zichtbaar hoe onze opgaven en programma’s met elkaar samenhangen. Een hulpmiddel dat aansluit bij ons coalitieprogramma en ingezette koers.
De dimensies helpen ons om daadwerkelijk integrale afwegingen te kunnen maken vanuit onze visie, bezien vanuit een bredere bril. Afwegingen in balans: zorgen dat mensen niet door de ‘vloer’ zakken (het goed hebben), maar ook zorgen dat we niet door het ‘plafond’ schieten (waardoor onze toekomst/het algemeen belang in gevaar komt). Bij al deze dimensies kunnen we ons afvragen wat we normaal willen vinden. En voor deze dimensies geldt ook dat investeren aan de voorkant vaak veel slimmer is dan repareren aan de achterkant. Het is niet alleen goedkoper maar het voorkomt ook veel ellende.
Wij kunnen die brede welvaart niet in ons eentje bereiken, hier hebben we ook commitment van onze samenleving voor nodig, medewerking en steun van onze (maatschappelijke) partners om te kunnen innoveren. Samen kunnen we veel bereiken. We spreken dus ook hier over normaliseren, voorkomen en samenwerken/innoveren. Binnen het Sociaal Domein hebben we het in dit verband over een beweging. Het is namelijk geen lijst met projecten, maatregelen of interventies waar we mee bezig zijn. Die zijn er ook, maar het gaat vooral om een idee waarin we geloven, een samenleving die we voor ons zien en een manier van werken hoe we daar willen komen. Deze beweging is ook nodig om dat wat we leren uit de coronacrisis daadwerkelijk handen en voeten te geven.
1Uit: Brede welvaart pas na tien jaar boven niveau van voor de economische crisis, Universiteit van Utrecht en Rabobank, 20 juni 2019
Deze 11 dimensies kun je grofweg in drie clusters verdelen:
o cluster 1: welstand en ontwikkeling (inkomen, werk, onderwijs)
o cluster 2: welzijn in lijf, geest en sociaal (gezondheid, balans werk/privé, sociale contacten, maatschappelijke betrokkenheid, subjectief welzijn)
o cluster 3: welbevinden in de leefomgeving (milieu, veiligheid, woontevredenheid)
Volgens de Brede Welvaart indicator staan we met onze regio op de vierde plek in Nederland. We hebben het goed in de Achterhoek! En dat koesteren wij. Tegelijkertijd willen we scherp kijken waar mensen onvoldoende kunnen delen in dat goede en waar onze manier van leven niet toekomstbestendig is of een te grote hypotheek op natuur en milieu legt. Dit vraagt om keuzes maken, waarbij elke keuze die we maken altijd ergens pijn doet. Wat voor de één positief uitpakt, kan voor de ander juist een nadeel zijn. En je zult nooit op alle dimensies evengoed ‘scoren’. Dat komt evident naar voren met de huidige crisis: waar gezondheid op 1 komt, worden onderwijs, werk, inkomen en sociale contacten ondergeschikt. Daarom is goede afweging belangrijk om onze brede welvaart structureel te borgen: écht integraal bezien met aandacht voor alle dimensies, waarbij onze uitgangspunten normaliseren, voorkomen en samenwerken/innoveren een belangrijke toetssteen zijn.
FINANCIEEL PERSPECTIEF
Hieronder schetsen wij het financiële meerjarenperspectief, op basis van de huidige situatie. Veel is nog onzeker, zoals de gevolgen van de Coronacrisis, maar ook andere ontwikkelingen zoals de meicirculaire, de uittreding van Laborijn en de komende herijking van het gemeentefonds. We maken echter bewust de keuze om hier niet op te wachten, maar zoveel mogelijk te anticiperen en juist onze kansen te benutten. Uiteraard binnen de mogelijkheden en vanuit goed rentmeesterschap. De prognoses van de kosten zijn dan ook richtinggevend en op hoofdlijnen.
Met het opstellen van de begroting zullen we uiteraard op de situatie van dat moment acteren en afhankelijk van de keuzes de definitief benodigde middelen verder uitwerken. En ook na de vaststelling van de begroting zullen we vanzelfsprekend regelmatig de vinger aan de pols houden en waar nodig bijsturen. Zo is de verwachting dat onder andere de effecten van de Coronacrisis nog (veel) langer zullen duren en ook komende jaren financiële gevolgen met zich meebrengen.
Met deze voorjaarsnota willen we dan ook vooral richting geven en krijgen.
Dit perspectief is opgedeeld in een berekening van de actuele begrotingspositie en van de voorlopig berekende financiële effecten van de speerpunten.
Bij de actuele begrotingspositie is de vastgestelde Programmabegroting 2020-2023 als uitgangspunt gekozen. Verder is het structurele effect van de 1e berap en het financiële effect van de september- en decembercirculaire van het Gemeentefonds meegenomen. Voorts zijn ook de in de begroting opgenomen spaarbedragen (de begrote stortingen in de algemene reserve) in de beschikbare begrotingsruimte meegenomen. Dit, om een volledig beeld te geven. Tenslotte gaan wij bij de berekening van de begrotingsruimte er voorzichtigheidshalve van uit dat de taakstellende bezuiniging op de GR-en niet haalbaar is. In een memo hebben wij u onlangs hierover geïnformeerd. Via zienswijzen bij hun begrotingen en via de DB’s en AB’s zullen wij desondanks sturing blijven geven aan het terugdringen van de kostenstijgingen bij de GR-en.
Bij de financiële effecten van de speerpunten geven wij per speerpunt het totaalbedrag van de verwachte extra exploitatielasten. Daarbij vermelden wij nadrukkelijk dat het een inschatting is op basis van de huidige situatie en met de hier beschreven maatregelen. Zoals aangegeven is nog veel onzeker in deze tijd. Richting de verdere uitwerking in de begroting kunnen (nieuwe) ontwikkelingen ons nopen andere keuzes te maken.
Dit leidt tot het volgende meerjarenperspectief (bedragen x € 1.000).
We denken dat daarnaast nog het volgende bedrag aan investeringsgelden nodig is.
Met dit beeld zijn name in 2021 en 2022 nog tekorten. Om de ingezette lijn en beweging van de gemeente in de samenleving te kunnen realiseren zoals hierboven beschreven, willen we juist nu een impuls geven en kansen benutten. Uiteraard zorgen we ervoor dat we tot een structureel sluitende begroting komen.
Onze financiële positie is substantieel beter dan bij het opstellen van de begroting 2019 en 2020. Met name de resultaten van het sociaal domein en de positieve ontwikkelingen in de grondexploitaties zorgen voor een zeer gezonde reserve en daarmee een uitstekend weerstandsvermogen (4,9 conform de Jaarstukken 2019). De Algemene Reserve blijft (veel) hoger dan oorspronkelijk ingeschat. Ook voor 2020 en de komende jaren zijn de prognoses rondom het sociaal domein positief. Ook met de komende kosten rondom de uittreding van Laborijn blijft er een goed weerstandsvermogen over. Het is ons inziens dan ook verantwoord om incidenteel een klein deel van de algemene reserve te benutten om deze impulsen te geven.
Wij vragen dan ook ruimte van uw raad. Ruimte om impulsen te geven de komende jaren. Met incidentele inzet van de algemene reserve en versterking van de investeringen kunnen we dit realiseren. Vanzelfsprekend vanuit verantwoord financieren en goed rentmeesterschap. Mochten de ontwikkelingen, zoals eerder aangegeven, leiden tot een ander financieel perspectief, dan zullen we onze koers uiteraard bijstellen en nadere keuzes maken.
SPEERPUNTEN
Om met de kansen die deze crisis geeft - juist nu - de goede stappen te kunnen zetten, hebben we, zoals aangegeven, een aantal speerpunten benoemd. Deze speerpunten vloeien voort uit de verdere uitvoering van de opgaven in het coalitieprogramma en nieuwe ontwikkelingen in het licht van de kansen die we kunnen benutten. Om een goede afweging en vervolgens de goede keuzes te maken, hebben we deze speerpunten dan ook langs de lat gelegd van de verschillende dimensies voor brede welvaart. Op basis hiervan hebben we de lijst samengesteld op prioriteit. Uiteraard zijn hierin nog politieke keuzes te maken en zullen de panelen nog verschuiven, afhankelijk van de ontwikkelingen tijdens de huidige crisis. Niet alles kan. En niet alles is in beton gegoten. De uiteindelijke keuzes zullen, afhankelijk van de situatie op dat moment, in de begroting worden opgenomen. En ook daarna zullen we wendbaar en flexibel moeten inspelen op de veranderingen.
Wij geloven erin dat we, door kansen te benutten en de ingeslagen weg verder te ontwikkelen, de goede afwegingen maken. Zodat we goed uit de crisis komen en onze inwoners, bedrijven, verenigingen en organisaties ook voor de lange termijn kunnen bouwen op en aan onze brede welvaart.
Want uiteindelijk willen we voor de langere termijn, vanuit brede welvaart, een vooruitstrevende en aantrekkelijke gemeente zijn en blijven, waar inwoners:
o hier blijven en komen wonen in een omgeving met voldoende ruimte, cultuur en (recreatief) groen;
o zich prettig en veilig voelen;
o uitdagende banen kunnen vinden, bijvoorbeeld in een florerende maakindustrie;
o een leven lang kunnen blijven leren en ontwikkelen;
o mee kunnen (blijven) doen in een gezonde en duurzame leefomgeving.
Oude IJsselstreek is en blijft een uniek stukje Achterhoek dat je moet beleven en waar je deel van uitmaakt!